|
∎ درباره شاهنامۀ بزرگ ایلخانی
شاهنامۀ بزرگ ایلخانی/ مغول، نام نسخهای مصور از دورۀ ایلخانی و ارزشمندترین اثر نگارگری مکتب تبریز اول است که کهن‌ترین و آراسته‌‌ترین شاهنامۀ نگارگرانه به جای مانده از روزگاران پیشین و بزرگترین نسخه خطی مصور فارسی به شمار می‌رود. تاریخ کتابت این اثر نفیس به سال ۷۰۰ هـ.ق بازمی‌گردد. برخی هنرپژوهان نیز، این نسخه را مربوط به میانه سدهٔ هشتم هجری دانسته‌اند. شاهنامۀ بزرگ یا کبیر مغول، به دلیل اندازۀ بزرگ برگ‌هایش بدین نام خوانده می‌شود. برای نمونه، بر پایۀ گزارش گالری هنری فریر، ابعاد واقعی برگ‌هایی که نگارۀ «مرگ اسکندر» را دربردارد، ۵۷/۶ در ۳۹/۷ سانتیمتر است.
پژوهشگران براین باورند که شاهنامۀ بزرگ مغول را در روزگار فرمانروایی ابوسعید ایلخانی در کارگاه پررونق دربار وی و با پشتیبانی او پرداختهاند؛ ازاین‌رو در برخی منابع با نام شاهنامۀ ابوسعیدی آمده است.
نگاره‌های این اثر، نشانگر سبک خاص نگارگری ایرانی در دوره ایلخانی است. ویژگی‌ها و ارزش‌های مشترک تصویری این نگاره‌ها، احتمال اجرای آنها را به دست نگارگری خاص افزایش می‌دهد و همچنین می‌توان اجرای نگاره‌ها را توسط چند نگارگر (متعلق به دو نسل مکتب نگارگری تبریز) تحت اشراف و سرپرستی استادی خبره دانست.
دوست‌محمد می‌نویسد که شمس‌الدین، شاهنامۀ بزرگ ایلخانی را تصویرپردازی کرد، ولی روشن است که در تصویرگری نقاشی‌های شاهنامۀ فردوسی دوران ایلخانی چندین هنرمند دست داشته‌اند و اشارۀ دوست‌محمد می‌باید به شیوۀ کار کتابخانه‌های اسلامی مربوط باشد. یعنی شمس‌الدین تصاویر را طرح می‌زده و بعضی از موضوعات را در اختیار شاگردان و همدستان خود قرار می‌داده و خود با کمک آنها و یا به‌تنهایی، تعداد زیادی از این نگاره‌ها را اجرا می‌کرده است. بنابراین می‌توان گفت که طرح نخستین اکثر این نگاره‌ها از شمس‌الدین و اجرای رنگ‌آمیزی طراحی‌های آنها از افراد دیگری است، به طور کلی در ترکیب‌بندی‌های شمس‌الدین ترکیب‌بندی‌های درخشانی با میزان بالایی از کیفیت و قابلیت، مشاهده می‌شود.
از مهم‌ترین ویژگی‌های مکتب تبریز، به‌کارگیری عناصر نقاشی چینی، در نگاره‌ها و تلفیق عناصر نقاشی چینی با نگارگری سنتی ایران است که دوره جدیدی از نگارگری ایرانی را رقم زد. با وجود ورود این عناصر، شاکله نگارگری ایرانی همچنان حفظ شد و نقاشان ایرانی به نقوش سنتی و معماری ایرانی در نقاشی‌های‌شان توجه ویژه‌ای داشتند. چهره‌های مغولی، لباس‌های متأثر از هنر چینی و بیزانسی، نحوه نمایش طبیعت (مثل ترسیم تنه پیچیده و گره‌دار درختان و صخره‌های تیز و دشت‌های بریده و ابرهای مواج)، مراعات نسبت‌ها، دقت در رسم گیاهان و اعضای بدن حیوانات، و تحرک و جنبش بیشتر در نمایش صحنه‌ها به جای آرامش و سکون موجود در نقاشی سنّتی ایرانی از ویژگی‌های نگاره‌های مکتب تبریز است.
در نگاره‌های این نسخه از شاهنامه، سنت‌های ایرانی و بین‌النهرینیِ پیش از مغول با سنت‌های خاور دور آمیخته شده‌اند، و گاه یکی بر دیگری برتری یافته است. برخی نگاره‌ها شیوه نقاشی جامع‌التواریخ را به یاد می‌آورند، اما بیشتر نگاره‌ها، عناصر و ویژگی‌های نوینی را به نمایش می‌گذارند که آگاهانه از سنت‌های بیگانه اقتباس شده‌اند. تأثیرات خاور دور را بیش از همه در چهره‌ها، جنگ‌افزارها و جامگان مغولی و چینی می‌توان دید. نحوهٔ ترسیم درختان، صخره‌ها و ابرها و کاربرد نقش‌مایه‌هایی چون اژدها و ققنوس نیز منشأ چینی دارد. تصویرگران شاهنامه بزرگ مغولی/ایلخانی با نمایش حالات عاطفی انسان‌ها و تجسم حجم و عمق، تحول بزرگی در نگارگری ایرانی رقم زدند. کتیبه‌ها و متن نگاره‌هابه خط نسخ نوشته شده است.
رزم اسکندر با کرگدن، جنگ بهرام گور و اژدها، زاری بر مرگ اسکندر، هزیمت قشون هند از برابر جنگجویان آهنی اسکندر، نگاره رستم و شغاد، اسارت اردوان به دست اردشیر، نبرد بهرام گور با گرگ شاخدار، به دار آویختن مانی، بازجویی موبدان از زال، فرار پادشاه کابل از مقابل سپاه فرامرز، قتل اسفندیار به دست رستم و رزم فریدون با اژدها از نگاره‌های معروف این شاهنامه است.
شاهنامۀ بزرگ ایلخانی تا زمان محمدعلی شاه قاجار در کتابخانۀ کاخ گلستان نگهداری می‌شد، اما در سال حدود ۱۲۸۸ هـ.ش/ ۱۹۱۰ م، این نسخه با واسطه به دست مجموعهداری فرانسوی با نام ژرژ ژوزف دموت (George Joseph Demotte) رسید. ازاینروست که برخی منابع، بهویژه منابع غربی، گاه این شاهنامه را شاهنامۀ دموت میخوانند. دموت برای فروش این نسخه پربها، پیشنهادات بسیاری به مجموعه‌ها و گالریهای هنری داد که البته بهای بالای آن، مانع بزرگی برای خرید آن بود به‌گونه‌ای که حتی موزهٔ هنری متروپولیتن نیز پیشنهاد خرید آن را نپذیرفت. دموت برآن شد تا شیرازۀ این نسخۀ بیهمتا را بگشاید و برگ‌های آن را به‌گونه‌ای منفرد بفروشد. او برگ‌های مصوّر را جدا کرد و فروخت و باقی اوراق متنی را گم کرد. همین تصمیم نابخردانه سبب گردید امروزه برگ‌های شاهنامۀ ابوسعیدی در سراسر جهان پراکنده باشد. متأسفانه در پی این اقدام، بسیاری از صفحات متنی نیز گم شد. محققان نگاره‌های این نسخهٔ شاهنامه را در حدود ۱۲۰ تا ۱۸۰ نگاره برآورد کرده‌اند. در حال حاضر ۷۷ برگ آن در موزه‌ها شناسایی شده است.
امروزه برگ‌هایی از این نسخۀ ممتاز را می‌توان در مجموعۀ ناصر خلیلی، مجموعۀ کلولند، موزۀ متروپولیتن، مجموعۀ دانشگاه هاروارد، مجموعۀ هنری فریر، موزۀ بریتانیا، موزۀ هنری نلسون ـ اتکینز، مجموعۀ هنری دیترویت، موزۀ هنرهای زیبای بوستون، موزۀ لوور، مجموعۀ کنتس دوپهاگ و موزۀ رضا عباسی تهران یافت.
|
نسخه چاپي